De beroemde Alkmaarse Kaasmarkt vindt ieder jaar op de vrijdagen tussen eind maart en eind september van 10 tot 13 uur plaats. In de maanden juli en augustus ook op dinsdagavond. De kaasmarkt trekt tegenwoordig jaarlijks 180.000 bezoekers uit de gehele wereld.
Er zijn gratis sta- en zitplaatsen rond de markt, diverse terrassen en veel kraampjes met Hollandse lekkernijen als poffertjes en haring en uiteraard kazen in alle soorten, maten, kleuren en smaken. In verschillende talen wordt uitgelegd wat er allemaal op de markt gebeurt en op een groot videoscherm is alles tot in detail te volgen.
Voor bezoekers van de kaasmarkt is 10.00 uur de opening. Hier gaat echter nog wel heel wat werk aan vooraf. Vrachtwagens vol met kazen vanuit de fabrieken van Friesland Campina en Cono Beemsterkaas, rijden tot nabij het Waagplein. Daarna gebeurt er van alles:
Het zetten van de kazen
Zogeheten zetters beginnen in alle vroegte, vanaf 7.00 uur, met het zetten van de kazen. Onder toeziend oog van de marktmeester plaatsen ze zo’n 30 .000 kilo Goudse kaas in lange rijen op het Waagplein. Het aantal kazen ligt rond de 2.400 stuks. Om 9:30 uur moet alles klaar zijn.
De Kaasvader houdt appèl
Alle kaasdragers moeten om 7.00 ’s ochtends aanwezig zijn in het Waaggebouw. In werkelijkheid zijn alleen de kaaszetters op tijd. De kaasdragers arriveren om 9.30 uur. Wie te laat is wordt vermeld op het ‘schandbord’ en betaalt een boete. Het geld wordt geïnd door de ‘provoost’. De ‘provoost’ bestraft de kaasdragers wanneer ze te laat komen of de regels overtreden.
De kaasvader, het hoofd van de vier vemen, houdt om 9.45 uur een praatje in het Waaggebouw voor de kaasdragers. Hierin vertelt hij hoeveel ton kaas er op de markt ligt en of er belangrijke gasten, journalisten of tv-ploegen aanwezig zullen zijn. Hij inventariseert of het Gilde compleet is of dat er zieken zijn. De kaasvader deelt ook de vemen in op de markt, dus welke groep kaasdragers op welk deel van de markt werkt.
Opening van de markt
Klokslag 10.00 uur wordt de bel geluid. Dit is het teken dat de kaasmarkt begint. Het luiden van de bel gebeurt door personen die te gast zijn op de markt op uitnodiging van de gemeente Alkmaar. Dit varieert van bekende Nederlanders tot sporters en van buitenlandse ambassadeurs tot zakelijke partners van de gemeente Alkmaar.
Keuren van de kaas
Als de markt geopend is gaan de keurmeesters en handelaren aan het werk. Zij keuren de kazen. Dit doen zij niet alleen door naar de kaas te kijken; de kaas wordt beklopt en door midden gesneden. Ook wordt er met een speciale kaasboor een stukje uit gehaald. Hier wordt aan geroken en er wordt gekeken hoe elastisch het is; dit zegt iets over het vetgehalte. Verder wordt de kaas tussen de vingers verkruimeld en uiteraard geproefd. Op deze manier wordt de smaak en het vet- en vochtgehalte beoordeeld.
Na het doorsnijden wordt gekeken naar het aantal gaten; ook wel ogen genoemd, in de kaas. Deze ‘ogen’ worden veroorzaakt door niet-schadelijke melkzuurbacteriën tijdens het rijpen van de kaas. Bij een perfecte kaas zijn de ogen keurig verdeeld over de kaas. Een kaas zonder ogen, een zgn. blinde kaas, is minder van kwaliteit.
Prijsonderhandeling
Het onderhandelen over de prijs per kilo gebeurt nog altijd via ‘handjeklap’. Dit is het loven en bieden door het elkaar op de handen slaan en een prijs te roepen. De laatste handklap bezegelt de verkoop van een partij kaas.
Wegen van de kaas
Zodra de koop is gesloten wordt de verkochte kaas door de kaasdragers op een berrie naar de Waag gebracht. In het Waaggebouw wordt deze gewogen. De tasman weegt de kaas.
De waagmeester, een gemeentelijke ambtenaar, ziet er op toe dat het juiste gewicht aan de koper wordt doorberekend, want het devies van het Alkmaarse kaasdragers gilde is ‘Een valse Waghe is de Heere een gruwel’.
De ‘Tasman’ staat bij de weegschalen en is herkenbaar aan de tas om zijn middel. In vroeger tijden werd de kaas bij hem betaald, daarom dus de tas. Na het wegen markeert hij de berrie met kaas door er een vink op te stempelen.
Kaasdragen
Als de partij is verkocht en gewogen dragen de kaasdragers de kazen de markt over richting de vrachtwagens van de kopers. De kaas wordt vervoerd op de houten berrie die tussen twee kaasdragers in hangt.
Er liggen per keer ca. 8 Goudse kazen op die elk 13,5 kilo wegen. Het lopen met zo’n zware berrie (25 kg.), met een gewicht van rond de 130 kilo, is nog niet eenvoudig. De kaasdragers hebben hiervoor een speciale ‘kaasdragersdribbel’, een bepaald loopritme om het te vergemakkelijken. Ze lopen als het ware uit de maat, op deze manier hangt de berrie het stilst.
Einde markt
De ‘ingooiers’ laden de laatste kazen in karren en brengen ze weer terug naar de vrachtwagen van de transporteur. Het is de bedoeling dat voor de eindtijd van 13.00 uur, het hele plein weer ‘kaasvrij’ is, zodat alle terrasstoelen weer neergezet kunnen worden.
Kaasdragers, gilde en vemen
In de Middeleeuwen was het gebruikelijk om per beroepsgroep een gilde op te richten. De oprichtingsdatum van het Alkmaars kaasdragers gilde is 17 juni 1593. Het kaasdragers gilde bestaat uit 28 mannen plus de kaasvader.
Binnen het kaasdragers gilde zijn vier groepen actief, zogeheten ‘vemen’. Elk veem heeft z’n eigen kleur, te weten rood, groen, blauw en geel, en bestaat uit zes kaasdragers en een tasman. De kleuren zijn terug te vinden in de strooien hoeden van de kaasdragers, hun strikje, en de kleur van de berrie.
Alleen overmannen en de knecht dragen een strikje. Hun kleding bestaat verder uit een authentiek wit pak. De kaasvader staat aan het hoofd van de vier vemen. Hij is herkenbaar aan zijn oranje hoed en zijn stok. De kaasdragers noemen hem ‘vader’.
Kaasdragers functies:
Er zijn een aantal functies binnen het gilde, namelijk de zetters, ingooiers, noodhulp, vastman, tasman, voorman, kaasvader, knecht, bottelier en provoost.
- De zetters plaatsen de kazen op de markt vanuit de vrachtwagen en beladen de berries.
- De ingooiers laden, wanneer de kazen gewogen zijn, de kazen in houten handkarren en brengen ze terug naar de vrachtwagen.
- De tasman staat bij de weegschaal en is het langste in dienst.
- De voorman staat aan het hoofd van de veem en is de oudste man hiervan.
- De kaasvader staat aan het hoofd van alle vier de vemen.
- De knecht is het hulpje van de kaasvader en moet de toiletten en het stoepje voor het waaggebouw schoonhouden. Daarnaast is hij verantwoordelijk voor het ophangen van de bel.
- De provoost is verantwoordelijk voor het innen van de boetes.
- Voordat je kaasdrager wordt, ben je eerst voor twee jaar de noodhulp. Daarna mag hij toetreden in het gilde en krijgt hij zijn bijnaam.
- De vastman is een ervaren kaasdrager die in een van de vemen werkt.
- De bottelier is verantwoordelijk voor de drankjes.
Kaasdragers tradities en gebruiken:
Er zijn een aantal regels waar de kaasdragers zich aan moeten houden. Een paar van deze leuke gebruiken en tradities zijn:
- Kaasdragers spreken elkaar aan met hun bijnaam zoals ‘de tolk’, ‘de klep’ en ‘de borrel’.
- Kaasdragers moeten een boete betalen als ze te laat zijn. De bijnaam van de kaasdrager die de boetes int is ‘de Beul’. Een deel van die boete is voor de ‘kruimelavond’. De kruimelavond vindt plaats op de vrijdag voor kerstmis wanneer zij hun beloning krijgen. De beloning bestaat uit € 5,- ‘loon’, twee gevulde koeken en een wit brood met boter en kaas.
- Kaasdragers mogen niet vloeken. Valt de kaas van de berrie of gebeurt er een ander ongelukje, dan roepen ze ‘uil!’
- Wanneer de kaasvader zijn stok of hoed niet bij zich heeft roepen de kaasdragers: ‘vader u loopt naakt’.
Wereldrecord kaasproeven
Ter ere van het 425-jarig bestaan van het kaasdragers gilde werd op zondag 17 juni 2018 het wereldrecord ‘kaas proeven’ gevestigd. Ruim 800 fijnproevers kwamen naar het Waagplein om tegelijk zes verschillende soorten kaas te proeven. Dat bleek genoeg voor een officieel wereldrecord in het Guiness Book of Records.
Waaggebouw, Waagtoren, Waagplein
De kaasmarkt vindt plaats rond en in het Waaggebouw. Het Waaggebouw dateert uit de veertiende eeuw en had oorspronkelijk de bestemming van Heilige Geestkapel. In het naastgelegen Heilige Geestgasthuis konden arme reizigers gedurende drie dagen en nachten gratis onderdak krijgen. Ook werden er zieken verpleegd.
In 1566 gaf de bisschop van Haarlem toestemming om het Heilige Geestgasthuis in te richten tot waaghuis. In 1581 schonken Willem van Oranje en de Staten van Holland het waagrecht wegens de betoonde ‘getrouwigheit en vroomigheit’ in de strijd tegen de Spanjaarden. De contouren van de vroegere kapel staan in de bestrating nog aangegeven.
In 1582/’83 werd de voormalige kapel verbouwd tot Waaggebouw. Op de plaats van het koor van de voormalige kapel verrees een weeghal, voorzien van een rijk versierde gevel. In de jaren 1595/’99 werd het gebouw vervolgens voorzien van een hoge stenen toren.
In het Waaggebouw zijn het drie traveeën lange schip en het niet uitspringende transept van de kapel van het voormalige H. Geesthuis bewaard gebleven. Op de bovenste verdieping van het Kaasmuseum is het oorspronkelijk eikenhouten tongewelf met ribben en balken nog goed te zien evenals de vier pijlers van de Waagtoren in de kruising van de voormalige kapel. Dat het tongewelf op een omgekeerd scheepsspant lijkt is niet toevallig vanwege de vele scheepsbouwers die Alkmaar toen telde.
De Waagtoren is 52 meter hoog. De originele beelden van De Waagtoren staan in het Kaasmuseum. Zij stellen de gerechtigheid en de vrede voor. Op de Waag zelf staan replica’s.
Hollands Kaasmuseum
Eveneens in het Waaggebouw, boven de VVV, is op de 1e en 2e verdieping het Hollands Kaasmuseum gevestigd. Als u toch op de kaasmarkt bent een bezoekje meer dan waard.
Op een speelse, leerzame en interactieve wijze wordt het gehele proces van koe tot kaas voor jong en oud inzichtelijk gemaakt. Zo leer je er bijvoorbeeld waarom “Kaaskop” eerder een geuzennaam is dan een scheldnaam.
Naast films en interactieve presentaties zijn er spelletjes en een speurtocht voor kinderen en veel materiaal om een leuke spreekbeurt te houden. Voor scholen zijn er rondleidingen, educatieprojecten en leskisten voor het cultureel erfgoed onderwijs.
Wanneer is er Kaasmarkt?
Het kaasmarktseizoen 2020 is door de coronamaatregelen vervallen. Zodra er in 2021 weer kaasmarkten zijn dan wordt dit gemeld op de website www.kaasmarkt.nl
‘Say Cheese, say Alkmaar!’
Maar Alkmaar biedt nog veel meer dan alleen de Kaasmarkt. Wilt u leuke tips voor een bezoek aan deze gezellige, historische stad? Lees dan onze blog “Alkmaar bezoeken? Ontdek meer met deze 10 tips”.
